Ons brein: effecten van social media en 5 tips voor digitale balans

Kan je het je voorstellen, een leven zonder smartphone, laptop of tablet? Toch was het iets meer dan twintig jaar geleden heel vanzelfsprekend om bijna schermloos door het leven te gaan. De balans tussen ons fysieke leven en digitale leven (lees: digitale balans) was niet iets waar iemand van wakker lag. Nu liggen sommigen wakker, omdat ze tot in de late uurtjes op hun telefoon zitten. Nog “even” lekker scrollen voor het slapen gaan. Herkenbaar? 

Tot voor de jaren 2000 hadden mensen nog niet de behoefte om continu bereikbaar te zijn. Logisch, want dat was ook helemaal niet mogelijk: mobiele telefoons stonden nog in hun kinderschoenen (dat waren toen gsm’s en geen smartphones) en werden zelfs raar gevonden. Dat is tegenwoordig toch wel heel anders. Bekijk hier een leuke video van toen en nu!   

Met de komst van de gsm (waar je alleen mee kon bellen en sms’en) en later de smartphone kregen we er plots heel wat mogelijkheden, maar ook moeilijkheden bij. Terwijl de telefoon vroeger thuis stond en mensen je wel zouden terugbellen als ze je ècht nodig hadden, waren we ineens altijd en overal te bereiken. 

Met name met de komst van mobiele data kende de smartphone een groei: waar je ook bent, je kan altijd rekenen op je manusje-van-alles. Je smartphone werd als een Zwitsers zakmes, dat op meerdere manieren zijn nut bewijst. Tegelijkertijd zijn we daardoor de hele dag met verschillende dingen tegelijk bezig: terwijl we vroeger stipt om 18:00u naar het nieuws keken, kunnen we nu op elk moment onze favoriete nieuws-app checken. 

Doordat je smartphone voor duizend en één dingen gebruikt kan worden, en dat de hele dag lang, merken we dat we steeds moeilijker zonder kunnen. We hebben het gevoel dat onze smartphone altijd in de buurt moet zijn, dat we snel moeten antwoorden op berichtjes en dat we elk telefoontje moeten opnemen. Je digitale balans raakt uit evenwicht. En wees eens eerlijk, zou jij nog zonder je telefoon kunnen?  

 JE SMARTPHONE WERD ALS EEN ZWITSERS ZAKMES, DAT OP MEERDERE MANIEREN ZIJN NUT BEWIJST.

Vooral voor jongere generaties is de smartphone vandaag niet meer weg te denken uit hun dagelijkse leven: 95% van jongeren tussen 12 en 18 jaar beschikt al over een eigen smartphone. Voor velen is het een soort verlengstuk van hun lichaam en identiteit. Toch gaan ook meer en meer jongeren op zoek naar hun digitale balans. Ineens introduceren we termen als “digital detox”, waarbij je even afstand neemt van sociale media en “phubbing”, het verschijnsel waarbij je in gezelschap niet met je gesprekspartner alleen maar bezig bent met je telefoon.  

Social media: een vloek of een zegen?  

Als we het hebben over bezig zijn met onze telefoon, dan hebben we het natuurlijk snel over social media. Instagram, Facebook, TikTok, Snapchat, X: plekken waar influencers zich mooier voordoen dan dat ze zijn, een plek waar disinformatie en fake news eerder regel dan uitzondering zijn. Denk maar aan beelden die tegenwoordig met AI bewerkt zijn. Wat is nog écht van wat we zien en wat is nep? Dat is soms lastig om te zien. We moeten dus extra ons best doen om kritisch te blijven en mogen soms letterlijk onze ogen niet geloven. 

Ook is het zo dat jouw feed bestaat uit berichten die o.a. passen bij jouw eerdere zoekgedrag. Social media maakt gebruik van een algoritme en laat je berichten zien die passen bij wat je al denkt, wat je eerder hebt opgezocht, wat je eerder hebt geliked etc. Zo wordt het beeld of de wereld die jij online hebt gecreëerd steeds bevestigd en kan het lastig zijn open te staan voor nieuwe invalshoeken. 

Een kritisch artikel over een bepaald onderwerp wordt bijvoorbeeld weg gefilterd en krijg je niet eens te zien. Je krijgt geen objectieve zoekresultaten te zien, maar op maat gemaakte content en dit kan je ervan weerhouden om zelf kritisch te blijven. 

En dan de open deur: social media maakt het ook heel makkelijk om jezelf te vergelijken met anderen. Dit noemen we in de psychologie social comparison. Jaloersmakende stories of foto’s die anderen plaatsen doen je denken dat het gras groener is aan de overkant. Het kan je ook doen denken dat je niet goed genoeg bent, dat je iets moet aanpassen aan jezelf. Je kan er zelfs een negatief zelfbeeld door krijgen, omdat je jezelf vergelijkt met foto’s van anderen. 

En wat het nog erger maakt, is dat op social media veel beautification plaatsvindt. Filtertje hier, filtertje daar, facetune app gebruiken om lekker dat onderkinnetje weg te werken. Kortom: iets of iemand mooier doen voorkomen dan dat het is. Laten we niet vergeten dat als het gaat om influencer marketing, influencers iets proberen te verkopen.  Ze gaan een partnerschap aan met een bedrijf. En of het nou een product is of een lifestyle, het blijft marketing. Net zoals dat een reclame ervoor moet zorgen dat je iets wil kopen, is dat op social media niet anders. En hoe zorg je ervoor dat er iets gekocht wordt? Door het mooi weer te geven.

Niemand wil een anti-rimpel crème kopen van iemand die rimpels heeft. Maar wel van iemand die een verhaal vertelt en een foto laat zien waarop de rimpels als sneeuw voor de zon zijn verdwenen. Maar hoe weten we of dit waar is of niet? Daar schuilt het gevaar in.  

Ook FOMO ligt op de loer als we onszelf vergelijken met anderen: the fear of missing out. Hierbij ben je angstig iets leuks of belangrijks te missen. Dit kan van alles zijn, zoals een evenement, reis of nieuws en wordt onder andere gevoed door jouw mate van vergelijking met anderen, goede keuzes willen maken en het constant streven naar “beter”. En hier speelt social media een belangrijke rol in.  Toen Nederland weer meer open mocht na COVID en iedereen onder andere alle feestjes wilde inhalen, spraken we van het fenomeen post-covid FOMO. FOMO leek namelijk 1,5 jaar in coma te hebben gelegen zonder kans op herstel, maar is door het opengaan van het land aan een comeback begonnen. Netflixen op de bank kon echt niet meer, je moest gaan feesten net als de rest van je vrienden! Althans, dat zag je steeds voorbij komen op social media. Iedereen was echt het leven aan het leven (#livinglife) en dat moet jij dan ook doen, toch? Die vergelijking die je maakt met anderen maakt je vaker onrustig dan rustig. 

Social media: positieve effecten Genoeg over de negatieve kanten van social media. Zelden horen we de positieve kanten, terwijl die er zeker zijn. Zo kan social media helpen de wereld toleranter te maken, meer open minded. Zeker omdat wij mensen geneigd zijn vooroordelen te hebben over anderen, waar we niks aan kunnen doen. Dit is iets wat in ons zit, al vanuit de oertijd. We moesten toen bepalen of een persoon of situatie oké was of gevaarlijk, zodat we wisten wat we moesten doen. Bijvoorbeeld blijven of vluchten. Het hebben van een oordeel over iemand de seconde dat je iemand tegenkomt, is dus iets waar je niks aan kunt doen. Wat je wèl kunt doen is daarvan af te stappen, je laten informeren over wie die persoon is door bijvoorbeeld te lezen wat die persoon doet. Social media kan daar mooi bij helpen door alle verhalen die worden gedeeld.   

Social media versterkt ook je sociale leven. Klinkt gevoelsmatig misschien een beetje als een contrast, zeker als je mensen aan tafel in een restaurant ziet zitten, allemaal op hun telefoon (lees: phubbing). Alleen wat hiermee bedoelt wordt is dat je de relatie die je offline met mensen hebt, online kunt versterken. Het kan ervoor zorgen dat we ons nog meer verbonden met elkaar voelen. Je stuurt tegenwoordig sneller een appje of DM dan dat je iemand belt. Niet alleen met vrienden, maar ook met je ouders, kinderen etc. Ze liken iets van je, sturen grappige filmpjes door etc. Dit maakt de band die jullie hebben nog sterker en kan zelfs eenzaamheid tegengaan.  In het verlengde daarvan kun je online heel makkelijk vrienden maken. Je kunt makkelijk iemand een compliment geven in de vorm van een comment, een chatberichtje sturen naar gelijkgestemden. Wie weet hou je er ook vriendschappen aan over en ontmoet je elkaar in real life.   

Social media kan ook zorgen voor een versterkt gevoel van dankbaarheid. De foto’s die je uitkiest om te posten zijn vaak of mooie foto’s van jezelf of foto’s van leuke gebeurtenissen uit je leven of misschien wel allebei. Door af en toe door je eigen feed te scrollen kan het je een dankbaar gevoel geven en ook een zelfvertrouwen boost. Dit is tevens ook uit onderzoek gebleken. Interessant hè? 

Social media en ons brein

De gemiddelde persoon brengt elke dag meer dan 3 uur op zijn telefoon door, waarvan ongeveer 2,5 uur op social media. En als je veel kattenfilmpjes kijkt en TikToks van dansende influencers lijkt dat in eerste intentie onschuldig. Maar onderzoek toont aan dat het herhaaldelijk doen van iets gedurende langere tijd veranderingen in je hersenen kan veroorzaken. Dus wat doet social media dan met ons brein? Social media zorgt er onder andere voor dat er adrenaline vrijkomt in ons lichaam. We krijgen stootjes adrenaline van de lichten en geluiden van waarschuwingen, meldingen en aankondigingen. Onze hersenen stellen voortdurend de vragen: "Wat is er aan de hand?” “Waar moet ik alert op zijn?”. Deze constante staat van kleine adrenalinepieken is niet goed voor ons lichaam, omdat je in een constante staat van paraatheid bent wat stressvol kan zijn. De overtollige adrenaline bouwt zich op in onze systemen en zorgt ervoor dat we minder slapen, ons nerveus of angstig voelen, en het verlaagt ons immuunsysteem.  

Daarnaast komt het stofje dopamine vrij in je hersenen bij iedere vorm van positieve feedback die je krijgt. Onderzoek heeft aangetoond dat je brein iedere like, ieder berichtje die je ontvangt of iedere nieuwe volger die je krijgt, ziet als een vorm van positieve feedback. Is dat erg dan? Niet per se. Dopamine wordt ook wel ons “genotshormoon” of “beloningshormoon” genoemd. Het komt vrij wanneer we fijne dingen ervaren en wanneer ons brein vindt dat we ergens voor beloond moeten worden. Hierbij kun je ook denken aan het behalen van doelen (zoals je rijbewijs halen), sporten, eten en ook sommige drugs. Wanneer dopamine vrijkomt, voel je je lekker. De dopamine die vrijkomt zorgt op zichzelf weer dat je gemotiveerder bent om actie te ondernemen en bijv. (andere) doelen te behalen. Na zo’n fijne ervaring wil je vaak meer, toch? En dat is het hele idee achter een mogelijke verslaving.  

En wanneer beloningen willekeurig worden uitgedeeld (zoals bij een gokautomaat, je weet nooit wanneer je wint, of een positieve interactie op sociale media, je weet niet wanneer iemand gaat reageren), en het eenvoudig is om te checken of de beloning er is (je telefoon heb je vaak binnen handbereik en met één tik kun je vaak al zien wat iemand schrijft of dat je een nieuwe like hebt), wordt het een gewoonte om die aanmaak van dopamine te triggeren. Want het geeft je een fijn gevoel. En dan ligt social media verslaving op de loer. Hersenscans van social media verslaafden zijn vergelijkbaar met die van drugsverslaafde hersenen: Er is een duidelijke verandering in gebieden van de hersenen die emoties, aandacht en besluitvorming reguleren.  

Hersenscans van social media verslaafden zijn vergelijkbaar met die van drugsverslaafde hersenen: Er is een duidelijke verandering in gebieden van de hersenen die emoties, aandacht en besluitvorming reguleren.  

Digitale balans

We kunnen dus concluderen dat social media zowel sociaal, als asociaal kan zijn; het is maar net hoe je het gebruikt. Maar hoe kun je er dan op een gezonde manier mee omgaan? Die vraag kunnen we ook algemener maken: hoe kun je op een gezonde manier de digitale balans opzoeken? Hier zijn 5 tips die daarbij kunnen helpen:  

1. Stel digitale grenzen Bepaal specifieke tijden waarop je je smartphone gebruikt en sociale media checkt. Maak gebruik van de 'niet storen' functie tijdens belangrijke momenten, zoals werk of quality time met vrienden en familie. Het instellen van digitale grenzen helpt om een evenwicht te vinden tussen online en offline activiteiten. 
   

2. Doe een digitale detox Plan regelmatig korte periodes zonder digitale apparaten. Dit kan variëren van een paar uur tot een hele dag. Een digitale detox geeft je brein de kans om te herstellen van constante prikkels en vermindert stress. Gebruik deze tijd om te ontspannen, de natuur in te gaan of offline activiteiten te ondernemen. 
   

3. Doe aan bewuste zelfexpressie Wanneer je social media gebruikt, doe dit dan bewust. Deel momenten die voor jou waardevol zijn, maar vermijd het vergelijken van jezelf met anderen. Herinner jezelf eraan dat social media vaak een vertekende versie van het leven tonen.  
   

4. Prioriteer Face-to-Face Interacties Geef prioriteit aan persoonlijke interacties boven virtuele connecties. Leg je smartphone weg tijdens bijeenkomsten met vrienden of familie en geniet in het moment! Face-to-face communicatie versterkt sociale banden en zorgt voor een diepere verbinding dan digitale interacties. 
   

5. Beheer je online omgeving Neem de controle over je online omgeving door bewust te kiezen wie je volgt en welke content je ziet. Ontvolg accounts die negatieve gevoelens oproepen en omring jezelf met positieve en inspirerende content. Een georganiseerde online omgeving draagt bij aan een positieve digitale ervaring.